(TBKTSG Online) – LTS: TPHCM đang thi công hệ thống metro, đánh dấu bước ngoặt phát triển về giao thông tại một thành phố lớn nhất, năng động nhất của cả nước.

Nhìn lại lịch sử giao thông công cộng tại Sài Gòn và miền Nam Việt Nam, nhiều người vẫn còn những ký ức khó phai về thời hoàng kim của ngành hỏa xa, giai đoạn cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20.

Kỳ 1: Miền ký ức và dấu tích còn lại

Ở nhiều thành phố trên thế giới, các ga xe lửa chính của thành phố là các công trình kiến trúc to lớn và độc đáo, nơi chứng kiến thời hoàng kim của hỏa xa vào cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20. Vào những thập niên 1930-1940, các nhà ga xe lửa trung tâm như ở Yangon (Myanmar), Hua Lampong Bangkok (Thái Lan), Jakarta (Indonesia), Kuala Lumpur (Malaysia), Mumbai (Ấn Độ), Taipei (Đài Loan), Tanjong Pagar (Singapore) là những công trình quy mô có giá trị về mặt kiến trúc. Đây còn là những cửa ngỏ giao thông tỏa đi khắp các vùng đất nước. Hiện nay, đa số các nhà ga này vẫn còn hoạt động và được xếp vào di sản kiến trúc – lịch sử cần được bảo tồn ở cấp thành phố hay quốc gia.

Khánh thành đường Sài Gòn-Chợ Lớn (route Haute) ngày 27-12-1881, bảng hiệu trước đầu máy xe lửa hơi nước mang tên Tramways Vapeur Cochinchine 1881.

Ở Sài Gòn, chỉ 20 năm sau khi bị Pháp chiếm thì đã có đường xe lửa đầu tiên ở Đông Dương – đường tramway Sài Gòn-Chợ Lớn, chạy bằng hơi nước, khánh thành vào ngày 27-12-1881. Sài Gòn lúc đó còn đang trong thời kỳ quy hoạch phát triển trung tâm. Đường Nguyễn Huệ ngày nay còn là một con kinh, gọi là kinh Lớn hay kinh Chợ Vãi. Giữa Sài Gòn và Chợ Lớn là những đồng ruộng và cánh đồng mã (plaine des tombeaux). Đường Trần Hưng Đạo cũng chưa có… Phương tiện di chuyển và chuyên chở hàng hóa chính là thuyền ghe qua kinh rạch và qua đường đi bộ hay xe ngựa trên route Haute (Đường trên), nối Sài Gòn-Chợ Lớn trên rue de Cay-mai (đường Cây Mai hay đường Nguyễn Trãi ngày nay).

Sự kiện khánh thành đường xe lửa tramway Sài Gòn-Chợ Lớn-Đường trên đánh dấu sự khởi đầu của lịch sử hỏa xa ở Việt Nam và sự đi xuống của phương tiện giao thông qua kênh rạch. Năm 1885, đường xe lửa Sài Gòn-Mỹ Tho đi vào hoạt động và Mỹ Tho trở thành tâm điểm giao thông từ miền Tây Nam bộ. Hai năm sau tức vào năm 1887, kênh Lớn được lấp trở thành đại lộ Charner (Nguyễn Huệ), sau đó, nhiều kênh rạch khác ở Sài Gòn và chung quanh cũng được lấp dần.

Lịch sử hỏa xa ở Sài Gòn, từ xe lửa hơi nước đến xe điện, thời kỳ cuối thế kỷ 19 đến thập niên 1950 của thế kỷ 20 là thời kỳ hoàng kim của xe lửa – phương tiện chuyên chở chính. Ga Sài Gòn trước kia nằm ngay trung tâm, gần chợ Bến Thành ngày nay. Từ cuối thập niên 1900 đến 1950, người Sài Gòn di chuyển trong Sài Gòn, Chợ Lớn và ra ngoại ô như Thị Nghè, Gò Vấp chủ yếu bằng đường xe lửa hơi nước và xe điện tramway theo các tuyến Sài Gòn-Chợ Lớn, Sài Gòn-Gò Vấp-Hóc Môn-Lái Thiêu.

Trong thời gian từ năm 1945 đến 1975, trừ đường Sài Gòn-Biên Hòa, hệ thống cơ sở hạ tầng và hoạt động hỏa xa ở Sài Gòn và miền Nam qua sự tàn phá của hai cuộc chiến tranh đã bị bỏ rơi, không còn giá trị thương mại. Sau năm 1975, ga Sài Gòn được phá dỡ và dời ra quận 3. Khu vực ga Sài Gòn ngày xưa nay là khách sạn New World và khu công viên 23-9.

Tòa nhà bán vé và hành chính của Công ty Hỏa xa Đông Dương (CFI) vào khoảng năm 1920 và ngày nay đang nằm ở góc đường Hàm Nghi – Lê Lợi (ảnh của Tim Doling)

Vết tích duy nhất còn lại về thời đại hỏa xa ở Sài Gòn là tòa nhà Bureau du Chemin de fer của công ty Hỏa xa Đông Dương mạng phía Nam (Chemin de fer de l’Indochine, CFI, réseau du sud). Không người Sài Gòn nào đi qua bùng binh chợ Sài Gòn mà lại không biết đến tòa nhà này, dù không phải ai cũng biết rõ về lịch sử tòa nhà cũng như về hệ thống đường xe hỏa và xe điện ở Sài Gòn vào thế kỷ trước. Đây cũng là một biểu tượng di sản kiến trúc và lịch sử quý giá có một không hai của Sài Gòn. Nhưng có nguồn tin cho biết tòa nhà này đang nằm trong quy hoạch và có cơ nguy bị phá bỏ.

Qua kinh nghiệm, dù là mở rộng hay xây thêm đường bộ cho xe cộ thì cũng chỉ giải quyết vấn nạn ùn tắc lưu thông trong một giai đoạn ngắn. Ngày nay, những nhà quản lý đô thị ở TPHCM đã nhận ra rằng, để giải quyết vấn đề quá tải và không bền vững của giao thông đường bộ thì hệ thống đường xe lửa công cộng ngầm hay trên mặt đất là sự lựa chọn mang lại nhiều lợi ích, không chỉ về phương diện giao thông hữu hiệu, bền vững mà còn về hiệu quả kinh tế và môi trường sống cho thành phố. Đây cũng là dịp để chúng ta ôn lại, suy ngẫm và đánh giá những gì đã xảy ra trong lịch sử giao thông vận tải đường sắt công cộng ở Sài Gòn trong thế kỷ trước.

Sài Gòn có một lịch sử lâu đời về đường xe lửa, là nơi có đường xe lửa đầu tiên ở Đông Dương. Đường xe lửa đã để lại nhiều ký ức kinh tế, văn hóa và xã hội trong lòng người dân Sài Gòn nói riêng và Nam bộ nói chung. Giờ chỉ còn lại một vài vết tích về giai đoạn lịch sử đặc sắc này, trong đó có tòa nhà hỏa xa của công ty CFI ở bùng binh chợ Bến Thành và một phần còn lại của nhà ga Mỹ Tho xưa.

Ngày nay, giao thông bằng xe lửa đã trở lại Sài Gòn. Một thành phố lớn như TPHCM phải có hệ thống xe lửa công cộng xứng đáng với tầm vóc của nó và nhu cầu di chuyển của người dân giống như Sài Gòn của hơn 100 năm về trước. Lợi ích về kinh tế của một hệ thống metro xe lửa như vậy thật là to lớn cho thành phố và cho một môi trường sống có chất lượng, ít ô nhiễm không khí và tiếng ồn. Song song với sự phát triển đầy ý nghĩa này, thiết nghĩ chúng ta cũng nên gìn giữ những gì còn sót lại của Sài Gòn xưa, của một thời hoàng kim trong lịch sử hỏa xa Việt Nam.

Mời đọc tiếp Kỳ 2: “Hệ thống hỏa xa cuối thế kỷ 19 đến năm 1949”